İttiham nitqinin tezisləri

1.     Ziyalıların xəyanəti. 90-cı illər ziyalıların öz identikliyi və müstəqilliyindən imtina illəri idi. Ziyalı, əgər o həqiqi ziyalıdırsa, psevdoziyalı deyilsə (status ziyalısı, məmur, kontor işçisi, “intellektual”, yəni qeyri-sənaye sferasında – təhsil, idarəetmə, informasiya texnologiyaları və s. sferalarda dar ixtisaslı mütəxəssis) – o yaradıcıdır, yaradıcı şəxsiyyətdir, dahidir, həqiqət axtarışı ilə, dünyanın rasional (elmi) və ya hissi (bədii) qavranması ilə məşğul olan insandır. Həqiqi ziyalı özünün fərdi dərk edən subyekt və ictimai maarifçi və azadedici rolunu başa düşür. Həqiqi ziyalı – tənqidi təfəkkür sahibidir. Həqiqi ziyalı konformizm və meşşanlığa qarşıdır.

90-cı illərdə ziyalılar özlərinə xəyanət etdilər. Onlar könüllü şəkildə tacir və fahişə psixologiyasını qəbul etdilər. Tacir ani maddi uğura və daha çox və daha baha satmağa (və yığılıb qalmış maldan xilas olmağa) yönəlib. Fahişə eyni şəkildə öz əmtəəsini (özünü) satır – ümumilikdə desək, təzə olmayan malını – və eyni şəkildə onu daha baha və daha çox satıcıya satmağa çalışır. Nə tacir, nə də fahişə yaradıcı deyillər, onlar istehsal etmirlər, sadəcə satırlar. “Ziyalılar” 90-cı illərdə mənəvi tacir və mənəvi fahişə ictimai təbəqəsinə çevrildilər. Kütləvi istehlak kütləvi, yəni vahid şəklə salınmış, daha çox bayağı əmtəələri tələb edir – və “ziyalılar” sadiq şəkildə sutenyorlarının (sponsorlar, yəni bankirlər, fondler, dövlət məmurlar – onlara pul ödəyən, qrant verən, stavkaları paylayan, oyun qaydalarını müəyyən edənlərin) istənilən sözünü və istənilən hərəkətini tutaraq və həvəslə sutenyorların istənilən, ən pozğun arzularını layiqli şəkildə yerinə yetirərək, hər kəsə mənəvi mey təklif etməyə başladılar.

“Ziyalılar” meşşan, xırda burjua təbəqəsinə çevrildilər. “Ziyalılar” konformistlər sürüsünə çevrildi ki, hər bir sürü kimi, onları da idarə etmək asan idi. 90-cı illərdə “ziyalılar” yaratmaq, şedevrlər yaratmaq istəmədilər (buna görə pul vermirlər, şedevrlər onilliklərdən sonra – tez-tez yaradıcının ölümündən sonra tanınırlar, uğuru isə indi əldə etmək istəyirlər). 90-cı illərin “ziyalıları” tənqidi təfəkkürdən imtina etdilər: tənqidi təfəkkürə görə repressiya edirlər (gəlir mənbəyindən uzaqlaşdırırlar, minimum olaraq həbs edir və maksimum öldürürlər), tənqidi təfəkkürün olmaması tənqidi fəaliyyətin olmamasını şərtləndirdi – yəni yaradıcı fəaliyyətin, inqilabi fəaliyyətin, dünyanı dəyişən, yenilikçi fəaliyyətin olmamasını. Təbii ki, 90-cı illərin ziyalıları maarifçi və xilaskar xüsusiyyətlərini itirdilər. Bunun əvəzində öz xalqına – “heyvan sürüsü” kimi riyakar və yaltaq nifrət yarandı. Mənəvi fahişələr və mənəvi tacirlər öz sahiblərinin baxışlarını və hərəkətlərini mənimsədilər (nökər və yaltaqlarda olduğu kimi).

90-cı illərin “ziyalıları” “informasiya”, postsənaye cəmiyyətinə inanmağa başladılar – və bu onların özlərinə haqq qazandırmalarına kömək etdi: guya, indi biz kömür çıxaran, pambıq yığan və çörək bişirənlərdən asılı deyilik, biz – başqa, “daha yüksək” sivilizasiyadayıq. Kənd təsərrüfatı məhsulları virtual olmasalar da – və onları əvvəlki kimi kəndlilər, həm də – daha çox “üçüncü dünyanın” dəhşətli yoxsulluğunda yaşamış kəndilər istehsal etsələr də. Geyim də həmçinin virtual deyil, pambığı hələ də kəndlilər yetişdirir və yığır, parçaları da vərəm və pnevmokonioza yoluxaraq, işçi-toxucular toxuyurlar, kömürü (o olmadan elektrik enerjisi olmayacaq və nəticədə, kompyuterlər və elektron KİV – 90-cı illərin bütün psevdoziyalılarının virtual dünyası işləməyəcək) hələ də qəpik-quruş əvəzində, silikoza yoluxaraq və hər il uçqunlarda və metan yanğınlarında yüzlərlə ölərək, şaxtaçılar çıxarırlar.

90-cı illərin “ziyalıları” əsasən parazit təbəqəyə çevrildilər – və hər parazit təbəqə kimi, əksinqilabi əhval-ruhiyyəyə qapıldılar. Sol fikirli olmaq dəbdə deyil, inqilab “zorakılıq” ucbatından anafemaya (xristianlıqdan çıxarılma, mürtəd elan edilmə – tərc. qeydi) məruz qalıb (sanki əksinqilab – zorakılıq deyil, sanki ildə 40 milyon insanın öldüyü (BMT məlumatları) müasir dünyanın “normal mövcudluğu” – zorakılıq, acların toxlar tərəfindən kütləvi şəkildə öldürülməsi deyil).

90-cı illərin psevdoziyalıları heç kimi maarifləndirmək və azad etmək istəmirlər: maarifləndirmək və azad etməyə dahilər, yaradıcılar, peyğəmbərlər, inqilabçılar hazırdırlar: onların çevrəsi nə qədər geniş, birlikləri nə qədər böyükdürsə – yaşamaq daha maraqlıdır, mövcudluqları daha mənalıdır. Xırda burjualar, mənəvi tacirlər və mənəvi fahişələr başqalarının maariflənməsində və azad edilməsində maddi olaraq maraqlı deyillər: onların nöqteyi-nəzərindən, hər bir maariflənmiş və azad olmuş şəxs – iqtisadi rəqibdir: birdən o satar, mən isə yox? Birdən sutenyor ona nəvaziş göstərər, mənə isə yox?

Bizim “ziyalılarımızın” satqınlığı hələ sovet dövründə, 70-80-ci illərdə aydın idi, o zamanlar “ziyalılar” dostcasına KPSS və L.İ.Brejnevin “müdrikliyini” tərifləyirdilər – halbuki heç bir NKVD məmuru silahla arxalarında dayanıb bunu etməyə məcbur etmirdi, sadəcə olaraq bunun üçün yaxşı pul verirdilər. Lakin 90-cı illərdə satqınlıq artıq aşkar əxlaqsız şəkil aldı: kommunistlərin yanında kommunizmə tərif yağdıranlar bir anda antikommunistlərin dövründə atəşli kommunizm düşmənlərinə çevrildilər. 70-80-ci illərdə marksizmi tərifləyərək mistisizm, neofreydizm və pravoslav personalizmi “ifşa edən”, 90-cı illərdə isə mistisizm, neofreydizm və pravoslav personalizmi tərifləyərək marksizmə qara yaxan P.S.Qureviçi xatırlamaq kifayətdir. D.A.Volkoqonov hələ 80-ci illərin sonunda QlavPur-da ideoloji təlimatlar bəstələyir və “Юность” jurnalının səhifələrində Sovet Ordusuna “böhtan atanları” rüsvay edirdi, 90-cı illərdə isə “kommuno-faşizmlə” mübarizə üçün təlimatlar hazırlayır və Lenin və Trotskini iblisləşdirən anti-tarixi “əsərlər” yazırdı. A.S.Sipko 70-ci illərdə marksizm nəzəriyyəsi üzrə kitablar (düzü, savadsız kitablar: hətta Leninin əsərlərinin adlarını da qarışdırırdı!) yazırdı, 80-ci illərdə MK məsləhətçisi idi – 90-cı illərdə isə Dimitrov küçəsindəki “sekovski” evdə üçotaqlı dəbdəbəli mənzil aldıqdan sonra (yadınızdadırmı, imtiyazlarla mübarizə kampaniyası aparılanda 90-cı illərin əvvəllərində mətbuatda bu evlə əlaqədar səs-küy yaranmışdı?) – dərhal kompartiyanın atəşin təqibçisinə çevrildi.

90-cı illərin “ziyalıları” hökumət və pul sahiblərinin maraqlarına xidmət edən təbəqəyə çevrilən zaman diqqət etmədi ki, bu sahibkarlar daha kütbeyin və estetik cəhətdən geridəqalmış olurlar. Stalin Pasternaka zəng edə bilərdi ki, Mandelştamın həqiqətən də görkəmli şair olduğunu soruşsun, Kennedi, Bejarın nə üçün – görkəmli baletmeyster olduğunu izah etməyi (“başa düşəcəyim şəkildə”) xahiş edə bilərdi. Lujkova başa salmaq olmur ki, Sereteli – dəhşətli bir şeydir. Marqaret Tetçerə izah etmək mümkün olmadı ki, kiberpank – ABŞ-ın 80-ci illərində ən parlaq ədəbi hadisə idi (“pank” sözü ilə əlaqədar hər şey Meqqidə instinktiv olaraq sinfi ikrah oyadırdı). Sahibkarları yarıtmaq lazımdır, onların zövqlərinə uyğunlaşmaq lazımdır, bunun üçün sə Zurab Sereteli və Sidni Şeldon kimi olmaq lazımdır, yəni, bayağı olmalı və bayağı olana çevrilmək lazımdır.

2.   Qabiliyyətsizliyin zəfəri. 90-cı illər qabiliyyətsizliyin istedad üzərindəki qələbəsi illəri idi. 60-70-ci və qismən 80-ci illərdə ziyalıların nifrət etdiyi kütləvi mədəniyyət bərabərhüquqlu mədəniyyət elan edildi – və tam şəkildə həqiqi mədəniyyəti sıxışdırıb çıxardı (belə ki, kütləvi mədəniyət yaxşı satılır – ona görə yaxşı satılır ki, “orta sinfin” primitiv zəkasının primitiv zövqünə hesablanıb – bu, “orta sinfin” özünəməxsus mədəniyyətidir). Bütöv mədəniyyət sahələri (adətən həqiqi mədəniyyət çərçivəsində qısa tarixə malik olanlar) 90-cı illərdə məhv edilmişdi. İlk qurbanlar kino və rok idi. Həm kino, həm də rok incəsənət janrları kimi, qısa müddət əvvəl kütləvi mədəniyyətdən yaranmışdılar: kino 20-ci illərdən bəri “kütləvi mədəniyyət” qandallarından qurtulmaqda idi, lakin müstəqil, ciddi, həqiqi incəsənət kimi yalnız 50-ci illərdə formalaşdı – bir tərəfdən “Şərq blokunda” poststalin kinosunun formalaşması (sovet, macar, polşa və çexoslovak kinnematoqrafiya məktəbləri), digər tərəfdən isə qərb kinematoqrafik şüurunda italyan neorealizminin qələbəsi ilə. Ciddi, həqiqi incəsənət kimi rok 60-cı illərin ikinci yarısında yarandı.

Artıq kino yoxdur. Onun əvəzində – movies var. Bu artıq incəsənət deyil. Bu – şou-biznesin bir hissəsidir. Şou-biznes olan hər şeyin incəsənətlə heç bir əlaqəsi yoxdur (bu artıq “şou-biznes” sözündən qaynaqlanır). 90-cı illərdə Fellini və ya Tarkovski mövcud ola bilməz: onların nə şou, nə də biznesə aidiyyəti yoxdur, onlar satılmırlar. Şou – striptizdir, ikibaşlı insandır, çılpaq ayaqlı axmaqvari gözəlçə – tamburmajor olan falş çalan orkestrdir, bu, nəhayət, TV-də hakim sinfin sifarişi ilə ev xanımlarının səylə başlarını piyləyən (“sabun operalarının” fərqli versiyası: qoy izləyici məşğul olsun, amma allah saxlasın, nəbadə beyinləri işləməsin) Pozner və ya Arbatovadır (“tok-şou”). Biznes – biznesdir: əmtəəm var və onu istehlakçıya soxuşdurmalıyam, beyin burada ümumiyyətlə ziyanlıdır – birdən düşünərsən ki, ümumiyyətlə bu əmtəəni istehlak etmək lazımdırmı…

Aşkar ikinci dərəcəli, dözülməz şəkildə darıxdırıcı, pozğun, sentimental, etalon bulvar “Titanik”inin biabırçı hekayəsi – simvoldur. Ölüm simvolu incəsənət kimi. 90-larda bu cür səciyyəvi hallar çoxdur: bu, məsələn, aşkar zəif və ikinci dərəcəli “Beşinci element” filminin (ən yaxşı halda, 10-12 yaşlı yeniyetmələrə hesablanmış) təntənəli şəkildə “müasir klassika” və kinematoqrafın “görkəmli nailiyyətləri”nə aid edilməsidir və ya keyfiyyətcə dəhşətli “Paris sirrləri” filminə görə tam şəkildə deqradasiya etmiş Eldar Ryazanovun Şərəfli Legion (!) ordeni ilə təltif edilməsidir.

90-cı illərdə kinonun kitç, şou-biznesə deyil, incəsənətə aid hər şeyi gettoya sıxışdırıldı.

90-cı illərdə nə “The Doors”, nə Janis Joplin, nə də “King Crimson” mövcud ola bilməz. Onlar həddən artıq müxalifdirlər. onlar siyasi nəzakətə malik deyillər. Həddən artıq fəlsəfidirlər. Onlar, nəhayət, çox tutquundurlar. 30 ildən sonra Vudstokun təkrarlanması hadisəsi rok-səhnənin deqradasiya dərəcəsini nümayiş etdirdi: birlik, sevgi, dahilərin ziyafəti və dünyanın nəbzi ilə birləşmə bayramının əvəzində yarı-sərxoş və iynələnmiş, tox və lovğa yappilər və onların uşaqlarının adi şousu ortaya çıxdı ki, onlar heç musiqiyə qulaq asmırdılar, kimin ifa etdiyi və nə haqqında oxuduğu ilə maraqlanmırdılar (bu isə artıq həqiqətən vacib deyil – 60-lar deyil), “tarixi” hadisəyə qatılmaq – vudstok palçığında ağnamaq istəyirdilər.

Kommersiyalaşma və musiqi primitivizmi valına qarşı son gücü ilə müqavimət göstərənlər, bu gün rokun həqiqi ruhunu qorumağa çalışanlar da gettoya sıxışdırılıblar (ən yaxşı halda onlar “faydalı yəhudilər” dərəcəsinə yüksəldiliblər – onlara “ulduzlar”, “görkəmli xadim”, “canlı əfsanələr” və “milli sərvət” yarlıkları vurulub, britaniya kraliçası və ABŞ prezidenti lazım gəldikdə onların əlini sıxa və “təltifnamə verə bilər ki, “onu alanın – rok-gettodakı yudenratın həqiqi üzvü olduğunu” təsdiq etsin).

Əvvəlki onilliklərdə tapılmış və yığılmış mexanizmlərin köməyilə pula malik qabiliyyətsizlik yaradıcıları, sənətkarları, həqiqi intellektualları zərərsizləşdirməyi öyrəndi. Məsələn, ABŞ-da, məlum olduğu kimi, “istedadların qatili” rolunda bu gün Hollivud və TV çıxış edir. Ədəbi üfüqdə istedadlı nasir peyda olan kimi – onu böyük pullarla ssenari işinə Hollivuda və/və ya TV-yə cəlb edirlər. Və budur – istedad məhv olur. Eyni şey şairlərin başına gəlir, amma onlar pop-musiqi bataqlığında qalırlar.

Yeri gəlmişkən, 90-cı illərdə amerikan psevdoziyalıların – özlərini “incəsənət adamları” sayan qabiliyyətsizlərin buna necə reaksiya göstərməsi maraqlıdır. Hollivud və TV yalnız istedadlı, heyrətləndirici süjetə malik psixoloji nəsr (yəni dəqiq, klassik meyarların mövcud olduğu və keyfiyyətinin tanınmış nümunələrlə müqayisə nəticəsində asanlıqla müəyyən olunan) yaratmağa qadir olanlarla maraqlandığı üçün bu cür mürəkkəb işə qadir olmayan ədəbi fərsizlər süjetsiz, personajlardan məhrum, “avtomatik” və s. əsərlər yaradaraq, özlərinə təsəlli verir və ətrafdakılara yeritmək istəyirlər ki, yalnız bu nəsr – bu günün ruhunu təcəssüm etdirən “yeganə  müasir” nəsrdir. Qabiliyyətsizlər poeziyadada analoji olaraq davranırlar. Poetik ənənələr çərçivəsində maraqlı əsərlər yarada bilməyən qabiliyyətsizlər (məsələn, bu zəmanədə original, qeyri-epiqonçu, qafiyəli, xüsusilə də çətin formalı şeirlər yazmaq heç də asan deyil – məsələn, spensersayağı bəndlər yazmağa çalışın!) bir nəfər kimi minimalizm və sərbəst şeirə müraciət edərək, yalnız bu şeirlərin – müasir olduğunu və “bu günkü günün ruhunu” əks etdirdiyini iddia edirlər. Əslində bu “nəzəri manifestlər” arxasında daha uğurlu kolleqalara qarşı qısqanclıq hissi dayanır.

80-ci illərdə eyni insanlar hələ burunlarını qırışdıra, donquldana və Hollivud və pop-səhnədə daha uğurlu fəaliyyət göstərənləri və aşağı səviyyəli “kütləvi mədəniyyətə” gedişi damğalaya bilərdilər. 90-cı illərdə bu qeyri-mümkündür: onlar özləri “kütləvi mədəniyyəti” həqiqi elan etdilər və satqınlığı uğurun əlaməti, uğuru isə – istedadın əlaməti elan etdilər.

Cəmiyyətin müasir sənətkarlara marağının yox olması (sözün ən geniş mənasında) – qabiliyyətsizliyin bədəlidir. Bu səviyyədə özüm də çəkə bilərəmsə, nə üçün pul ödəməli və bayağı bir filmi izləməliyəm ki? Və 90-cı illərdə ABŞ-da on minlərlə “orta sinif” nümayəndələri videokameraları əllərinə alır və öz iştirakları ilə porno fimlər çəkirlər – sonra isə bir-birləri ilə dəyişirlər. Nədir ki – bu, qonşundan fərqli olaraq, real həyatda heç vaxt görmədiyin aktyorların iştirak etdiyi analoji məhsuldan daha maraqlıdır.

Qabiliyyətsizliyin zəfəri həm də siyasi səhnədə əksini tapıb. Parlaq siyasətçilərin yerini görkəmsiz, tutqun, miskin insancıqlar alıb. Məsələn, Robin Kuk və Cemi Şinin simalarına baxmaq kifayətdir ki, xüsusi patologiyaları olmasa da, Maks Nordaunun “Cırlaşma” əsərini xatırlayasan. Prezident Klinton tarixdə oral sekslə bağlı skandalla qalacaq. Bu sizə Karib qalmaqallı Kennedi və ya “Yeni istiqamət” və II Dünya müharibəsindəki qələbəsi olan Ruzvelt deyil. Klintonu ona görə heç kim öldürmür ki (Ruzvelt və Kennedidən fərqli olaraq) o, ələkeçməz Co kimi heç kimə lazım deyil. Bir-birindən fərqlənməyən, yadda qalmayan – aşkar şəkildə qüsurlu, fərdilikdən məhrum, qarşılıqlı əvəz oluna bilən avropalı siyasətçilərin simaları… Rus siyasi liderlərinin balaqan fiqurları – yeganə nailiyyəti “Daha yaxşı istəyirdik, həmişəki kimi alındı” ifadəsi olan ikialan Çernomırdindən əvvəlcə delirioz (delirioz sindrom – kəskin infeksion və toksik psixozlar üçün xarakterik olan şüur pozulmalarından biri – tərc.qeydi), sonra dement (dementlik – əqli fəaliyyətin dayanıqlı şəkildə zəifləməsi – tərc.qeydi), “Leonid İliç Brejnevin ikinci nəşri olan” Yeltsinə qədər (digər jirinovskilər və züqanovlar haqqında heç danışmıram).

“İntellektual elita” daha yaxşı deyil. Bütün ünvanlı iqtisadçılarımız 90-cı illərdə tam səriştəsizlik göstərərək, biabır oldular. Bütün ünvanlı sosioloqlarımız eyni şəkildə 90-cı illərin bütün iri seçkilərində Lukaşenko və Kuçmanın Belorusiyada və Ukraynada  məhvedici məğlubiyyətini və BER (“Bizim evimiz – Rusiyadır” ümumrusiya ictimai-siyasi hərəkatı - Всеросси́йское обще́ственно-полити́ческое движе́ние «Наш Дом — Росси́я» (ВОПД НДР) – tərc.qeydi) və “Rusiyanın siyasi seçimi” hərəkatlarının görkəmli qələbəsini və Rusiyada kommunistlərin parlament seçkilərindəki məğlubiyyətini proqnozlaşdırmaqla biabır oldular…

Belə ki, 90-cı illərin qərb iqtisadçıları da daha yaxşı deyildilər. Onlardan heç biri meksikan – sonra isə asiya, rus, braziliya maliyyə böhranını nə əvvəlcədən deyə, nə də əsas səbəblərini məntiqəuyğun şəkildə izah edə bilmədilər.

Yalnız qabiliyyətsizliyin zəfəri mühitində “tarixin sonu” ilə Frensis Fukuyama fenomeni yarana bilərdi. Fəlsəfə tarixi üzrə universitet kursunu (bu hala Hegeli) vaxtında yada salmaq, cəld şəkildə hegel ideologemini liberalizmin mədh edilməsinin əsasına qoymaq (və heç kim fikir vermədi ki, növbəti Minillik Reyxi – yalnız Liberal istiqamətli elan edərək Fukuyama nəinki Hegeli, həm də Hitleri talan etmişdi) və boş yerdə “görkəmli filosof” adını qazanmaq – bunu heç 80-ci illərdə də təsəvvür etmək olmazdı. Fukuyamanın bütün postulatlarının 90-cı illərin sonlarında tamamilə dayanıqsız olması daha əhəmiyyətli deyil – artıq ad qazanılıb. Fukuyamanı universitetlərdə “yaşayan klassik” kimi tədris edirlər. Digər – əsl filosofları isə 90-cı illərdə universitet proqramlarından çıxarırlar: Meksikada – Marksı, ABŞ və Fransada – Hegeli, Kanadada – Qramşini, Danimarkada – Unamuno və Sartrı…

3.   Narsissizm, hedonizm, Disneylend. 90-cı illərdə incəsənət ictimai əhəmiyyətini itirdi – rəssamların, “intelligentlərin” tam razılığı ilə. Fəlsəfi romanlar, sosial mövzulu filmlər, üsyankar poeziya, siyasi-rok, freska və psixodelik rəngkarlıq və psixodelik, sosial və siyasi istiqamətli rəqs (əksmədəniyyətin bir hissəsi və ya irsi kimi) keçmişdə qaldı. “Sənətkar” öz xırda və şəxsi problemlərinin dünyasına, öz çoxsaylı komplekslərinin müalicəsinə (və ya genişləndirilməsi) qapıldı. Narsissizm, qalib fərdiyyətçilik, sıradan, meşşan “Mən”in abırsızcasına reklamı erası gəldi. 90-cı illərin “sənətkarının” həyatı inadla özünə diqqəti cəlb etməklə və potensial sponsorlardan pul dilənməklə keçir. Heç nə haqqında nəzm öz bədəninə olan sevgi nəzminə qonşuluq edir (bu cür şedevrlərdən birini mənə “artıq boğaza yığıblar, gücüm yoxdur!” sözləri ilə, A.Ageyev “Знамя” jurnalında göstərmişdi: müəllif uzun-uzun atasının təraş bıçağı ilə qasığını neçə qırxdığını təsvir edirdi, axı bu kimə maraqlıdır?).

Sosial əhəmiyyətdən məhrum olmuş incəsənət birincisi, auditoriyasını itirdi, cəmiyyətdən uzaqlaşdı, müasir dünyada artıq və lazımsız bir şeyə çevrildi, ikincisi isə – oyuna çevrildi (90-cı illərdə bizim “Homo ludens” “intelligentlərin” populyarlığı çox səciyyəvidir; Xeyzinginin başa düşülməməsi faktı, oyunun mənəviyyatdan kənar olması haqqında xəbərdarlıqlarına etinasızlıq faktı qədər səciyyəvidir). Lakin incəsənəti oyuna çevirməklə 90-cı illərin “sənətkarı” incəsənətin dəyərini və özünün, “rəssamın” dəyərini aşağı saldı. Həm o, həm onun “məhsulu” əvvəlcədən qorxunc olmayan və başqasına asanlıqla dəyişdirilə bilən oyuncaq mağazasının əmtəəsinə çevrildi.

Bu cür “incəsənət” Sistem üçün təhlükəsiz olub. Nəticə etibarilə, bu cür “rəssam” artıq fikirlərin hökmdarı, yəni Rəssam deyil. Onu heç vaxt Rileyev kimi asmayacaqlar, heç vaxt Lorka və ya Co Hill kimi güllələməyəcəklər, Andre Şenye kimi gilyotinada edam etməyəcəklər, Tomas Mor və ya Uolter Reli kimi başını vurmayacaqlar, Vikror Xara kimi stadionda ölənə qədər döyməyəcəklər, Otto Rene Kastilyo kimi vertolyotdan ataraq suda boğmayacaqlar, Lennon və ya Kurtye kimi güllə ilə öldürməyəcəklər, Santeyl və ya Li Yuy kimi zəhərləməyəcəklər, Mandelştam və ya Desnos kimi düşərgələrdə acından ölməyəcək, Servet və ya protopop Avvakum kimi diri-diri yandırılmayacaq, o, Xavyer Ero və ya Xose Marti kimi döyüşdə həlak olmayacaq, İmaddəddin Nəsimi kimi dərisi soyulmayacaq.  O heç kimə lazım deyil, çünki heç kim üçün qorxulu deyil. Hakimiyyət yalnız qorxduğu şəxslərə hörmət edir. Öz yaradıcılığını oyun sahəsinə apararaq, 90-cı illərin “rəssamı” Hakimiyyətin evcil oyuncağına çevrildi. Ona qalan şey – ikrah hissinə qədər şənlənmək, Hakimiyyət tərəfindən qəbul edilmiş oyunda özü üçün oynamaq olacaq.

90-cı illər hedonizmin zəfəri illəri idi. İnsanın cəmi üç psixososiomədəni tipləri mövcuddur: filister, bohem və yaradıcı (yaradıcı şəxsiyyət). 90-cı illərdə həm Qərbdə, həm də bizdə filister və bohem vahid bir tamlığa çevrildi. Bohem meşşan dünyasının dəyərlərini mənimsədi, meşşan dünyası bohem həyat tərzinə yoluxdu. “Rəssam” “layihə” üçün pul dilənməyi, “layihəni” gerçəkləşdirdikdə isə – həyatı nəşənin, tıxanma və seksin olduğu böyük bir əyləncə məclisinə çevirməyi öyrəndi – “layihədən” alınmış pullarla uzun müddət heç nə etməyəcəyindən sevinc hissi duyaraq. “İtirilmiş Cənnət” əsərini yazmaya bilməyən Con Milton və ya “əlləri peroya uzanan” Puşkin üçün bu, müəmmadır.

Əlbəttə, bütün bunlar yalnız cəmiyyətdə pul artıqlığı şəraitində mümkündür. Bu artıq isə, aydın olduğu kimi, “üçüncü dünya ölkələri” ilə qeyri-ekvivalent mübadilə ilə təmin olunur. Məhz buna görə istedadsızlar minlərlə istedadsız “bədii” (heç kimə lazım olmayan) məhsullar istehsal edə bilər və sonra haradasa Latın Amerikasında, Afrikada və Asiyada (həmçinin Rusiyada) heroin qəbul edərlər ki, dünyada minlərlə uşaq aclıqdan tələf olur. “Orta sinfin” dünyası 90-cı illərdə filister və bohemin dağılmaz ittifaqına, ayrılmaz vahid narkotik-qalereya-podium-TV-şou-seks-turistik-sado-mazoxist klubuna çevrildi.

Artistik mühitin faşistləşməsi buradan qaynaqlanır. Faşizm Sistem üçün təhlükəsiz olub (Çilidə Pinoçet heç kimin mülkiyyətini müsadirə etmədi, əksinə – Alyende dövründə milliləşdirilmişləri geri qaytardı). Faşizm oyuna çevrildi – lakin icazə verilən həddə oyuna. Bu – özünə diqqəti cəlb etməyin, yəni özünü uğurlu şəkildə, çoxlu rəqiblərin olduğu bazarda satmağın ən doğru üsuludur. Ən parlaq misal – “Laybax” və ümumiyyətlə “noye slovenişe Kunst” (alm. “yeni slavyan mədəniyyəti” – tərc.qeydi) Faşizm meynstrimin bir hissəsinə çevrildi. Baykerlərin, gey-balet rəqqasları və sado-mazoxist klub müştərilərinin eses forması, Fest və Sokurovda Hitlerin insaniləşdirilməsi – bütün bunlar burjua demokratiyası və faşizmin eyni ölkədə siyasi amalqamasının sadəcə mədəni variantıdır (məsələn, parlament demokratiyasının 600.000 hindunun kəndlərini məhv edərək, onları qaçqına çevirmiş və 80 minini qətl etmiş Peruda və parlament demokratiysının 3 milyon kürdün kəndlərini dağıdaraq onları qaçqına çevirmiş və 200 minini məhv etmiş Türkiyədə).

Hedonist və narsissist olan oyunçu “sənətkarın” – qiyamçı, peyğəmbər və “lənətlənmiş şair” olan sosial sənətkar kimi auditoriya tapmaq, onun qədər tələb olunmaq və eyni səviyyəli oxunmaya nail olmaq şansı yoxdur. Poeziyanın çiçəklənməsi və Kardenal, Qarsiya Markes və Quayasaminə xalq rəğbəti sandinist Nikaraquada müşahidə edilirdi, Timor partizanları arasında şairlər və gizli teatrların artistlərinə tanrı kimi dua edirlər, məhz Kolumbiya cəngəlliklərində etiraz musiqisi ifaçıları silahlı “kampensinos”lar arasında inanılmaz ehtiram və hörmətə malikdirlər. “Sənətkarın” alınıb-satıldığı dünyada – o özü də buna razıdır – onun bir sənətkar olaraq gələcəyi yoxdur. O – əmtəədir və onun taleyi (və qiyməti) alıcı tərəfindən müəyyən olunur, müasir qərb cəmiyyətində alıcı isə daha çox bir dəfəlik istifadə predmetlərinə meyl edir.

Linqvistik fəlsəfəyə maraq buradan yaranır – tamamilə təhlükəsiz, siyasi cəhətdən dölsüz fəlsəfə kimi. Əgər insan və cəmiyyətin tədqiqinin yerinə dil və mətn (pramətn) öyrənilsə – tərifə əsasən, heç kimin mülkiyyət maraqlarına ziyan vermək olmaz. Linqvistik fəlsəfə bu gün – XVI-XVIII əsrlərdəki sxolastika kimi, qorxaqların sığınacağıdır və təsadüfi deyil ki, sxolastika kimi lingvistik fəlsəfə də təcrübənin təhlilində deyil, mətnin interpretasiyasında maraqlıdır: hərəkət, təcrübə maraqların toqquşması olmadan mümkün deyil, hərəkət əvvəlcədən siyasi yüklüdür – buna görə də hərəkəti təhlil edən şəxs həmçinin anqaje olunmalıdır: o ya qaliblərin baxışları ilə, ya da məğlubların baxışları ilə baxır, hətta “kənardan baxışda” belə o, etiraf etmək məcburiyyətindədir ki, qaliblər və məğlublar mövcuddur (bu artıq tərəflərdən biri üçün təhqiramizdir). Mətnə görə isə interpretasiya edən yox, mətnin müəllifi cavabdehdir. Hələ ekzeqezanın intellektual mahiyyətlər yaratmadığını, sadəcə mövcud məlumatları yenidən kombinasiya etdiyini bir kənara qoyaq, halbuki təcrübənin, hərəkətin ümumiləşdirilməsi və təhlili – məhz yeni intellektual mahiyyətlərin yaradılmasıdır (təcrübə və hərəkət – intellektualaqədərki və ondan kənar, təbii fenomenlərdir).

Neoklassik fəlsəfəyə maraq da buradan qaynaqlanır. O, xüsusilə o “sənətkar” və “ziyalılar” arasınd yayılıb ki, onlar “sol” və “solmeylli” qiyafələrə bürünürlər (bu, faşizm oyunu kimi, özünə diqqəti cəlb etmək cəhdidir) – bu cür “sənətkarlar” və “ziyalılar” həmişə mövcud idilər, lakin əvvəlki onilliklərdə həqiqi qərb solları onları “yumşaq” və ya “dəbdəbəli sollar” (“şili”) adlandırırdılar, yəni qeyri-həqiqi, oyuncaq sollar. “Şili” xüsusilə Deboru (çünki o, Minillik Liberal Reyxin sarsılmazlığını elan edərək, Fukuyamadan çox əvvəl – sadəcə fərqli, psevdomarksist dillə – nəzəri olaraq siyasi mübarizənin mənasızlığını “əsaslandırdı) və Fukonu, onun psixososial patologiyanın və sərhəd fenomenlərin, məsələn, “antiburjua” hadisəsi olan dəliliyin tədqiqini sevirlər. “Şili”, əlbəttə, gizlində bilirlər ki, dəlilik heç də antiburjua deyil, o, burjuaziyaya qarşı dayanmayıb, o, ümumiyyətlə sinfi xüsusiyyətlərdən kənardadır. Antiburjua və nəticədə, burjuaziya üçün təhlükəli olan (deməli, burjua cəmiyyətində bununla məşğul olanlar üçün təhlükəlidir) odur (onlardır) ki, burjua layihəsinə rəqib olacaq müsbət ictimai layihə təklif edir, yeni utopiya yaradır. Buna görə burjuaziya repressiyalara əl atır. Dəlilik isə icazəlidir. Dəlilik – cinayət deyil, xəstəlikdir. İnqilabı cinayət elan etmək olar, xəstəliyi isə – yox.

4.    Postmodernizm, siyasi nəzakət, KİV tiraniyası. 90-cı illər postmodernizmin hökmranlıq illəri idi. “90-cı illərin nəsli” bir tərəfdən, özünün kassik və postklassik fəlsəfi mətnlərini dərk etmə qabiliyyətlərinin olmaması səbəbindən, digər tərəfdən isə həqiqətin dəyişdirilməsi uğrunda mübarizə qarşısındakı qorxu səbəbindən fəlsəfədən imtina etdi. 90-ci illər “ziyalıları” heyrətlə postmodernizmi ona görə qəbul etdi ki, onda öz intellektual bacarıqsızlığına, yaradıcı sonsuzluğuna, siyasi qorxaqlığına və ictimai satqınlığına bəraət əldə etdi: ontologiyanın, rasionalizm və mahiyyətcə fəlsəfənin postmodernist “ləğvi” dünyaya elmi baxış və dərketmə və fəlsəfi irsin dərk edilməsi və mənimsənilməsi bacarıqsızlığına “haqq qazandırırdı” (V.Terin müasir incisənət Mərkəzindəki seminarda çox gözəl ifadə etmişdir, “indi Kant, Hegel, Marksı oxumamaq olar – indi məni, Terini oxumaq olar”); incəsənətin qavrayıcı, profetik və didaktik funksiyasından postmodernist imtina istedadsızlığa “bəraət” qazandırdı və incəsənət əsərlərinin ənənəvi yaradılışını, bu fəaliyyət prosesində yönəldilmiş əbədi “fəaliyyətlə” əvəz etmək imkanı verdi;  rasional fəaliyyətin postmodernistcəsinə “köhnə” elan edilməsi (belə ki, “nəticə həmişə layihə ilə üst-üstə düşmür”, “dəyişdirilən isə onu dəyişmək cəhdlərinə zorakılıqla cavab verir”) repressiayalar qarşısındakı qorxuya “haqq qazandırırdı” (narsissistlər və hedonistlər yalnız ölümdən, işgəncə və ya həbsxanalardan deyil, rahatlığın olmamasından və mümkün çoxçeşidli həzzlərin itirilməsindən də qorxurlar – məgər LSD və bidesiz yaşamaq olar?!); həqiqi incəsənət və kitçin, ciddi və oyun olanın, sol və sağın, yaradıcılıq və dağıdıcılığın, real və xəyali olanın postmodernistcəsinə “hüquqlarının bərabərləşdirilməsi” “ziyalıların” satqınlığına və onun, hedonistləşmiş “orta sinfin” kifayət qədər primitiv tələbatlarının təmin edilməsi üçün maşına çevrilməsinə “bəraət qazandırırdı”.

Postmodernist cəmiyyət – reallığa çevrilmiş, A.Mollun “mozaik mədəniyyətidir”: cəmiyyət kiçik qruplara bölünmüşdür ki, onlardan hər biri – öz dahiləri (tamamilə bayağı), öz neofitləridirlər (daha da bayağı), öz keyfiyyət meyarları, öz əxlaqları, öz dəbləri vardır. Postmodernist cəmiyyət artıq totallıq kimi çıxış etmək iqtidarında deyil, o sahibkarların hökmranlığı qarşısında acizdir – mikroqruplar birləşməyə qadir deyillər, onlar böyük zəhmətlə qarşılıqlı təsirdədirlər, gizlində bir-birlərinə qarşı düşmən mövqedədirlər və bir-birlərinə ehtiyac duymurlar. Postmodern – tənhaların dünyasıdır. İdealda postmodernist cəmiyyət tam atomlaşmaya, zahiri müxtəlifliyə baxmayaraq, intellektual məhdudluqda tam tox bərabərliyə can atır (E.M. Forsterin “Maşın dayanır” əsəri). Postmodernin səylə gizlədilən, qorunan sirri – onun rəhbər elita üçün müstəsna siyasi faydalılığıdır: elita birləşib, anqaje edilib və həddən artıq rasionaldır; o, mülkiyyətə sahibdir, mənfəət əldə edir, dünya istehsalını və dünyəvi siyasi prosesi təşkil edir (tam rasional şəkildə). Elita zəruri dərəcədə mühafizəkardır (sabitlik olmadan mənfəət olmaz), postmodernist oyunlar oynamır (ciddi kostyumlar geyinir, övladlarını XIX əsrin klassik tədris və dəyənək intizamı ilə qapalı məktəblərdə oxudur, Karl Andrenin instalyasiyalarını deyil, Sezannın rəsm əsərlərini satın alır, stadionlarda Maykl Ceksona deyil, Karneqi-xollda Bethovenə qulaq asır); postmodernizm elita tərəfindən “orta sinfə” və “aşağılara” sırınır – atomlaşmış cəmiyyət təhlükəsizdir (o, elitanın mülkiyyətini, nəticə etibarilə hakimiyyəti əlindən ala bilməz).

Mozaik mədəniyyətin, hər kəsin hər kəsə qarşı açıq müharibəsinə çevrilməməsi üçün siyasi nəzakət lazımdır. Pako Rabanın parlaq ifadəsinə görə, siyasi nəzakət “sallaqxanaya aparılan qoyunların məziyyəti”dir. Sosial münaqişə axtarışa təhrik edir, o, qloballaşmaya meyl edir, mozaik cəmiyyətin “yüzlükləri” arasındakı toqquşmalardan başlayaraq, sinfi və irqi toqquşmalara qədər böyümək təhlükəsi daşıyır (belə ki, münaqişə zamanı daha ümumi ziddiyyətlər və təsadüflər aşkar olunur, bu əsas ziddiyyətlər və təsadüflərin xüsusiyyətlərinə əsasən müttəfiqlər blokunun formalaşması baş verir). Siyasi nəzakət digərinin nəzərə alınmaması hesabına stabilliyi təmin edir; mozaik cəmiyyətin digər hüceyrəsinin başa düşmə tənbəlliyi və istəksizliyi münaqişədən boyun qaçırmağa (müqayisədən qaçma yolu ilə) və narsissistcəsinə özünü yüksəltməyə imkan verir. Kristofer Hiqiçensin qeyd etdiyi kimi, siyasi nəzakət insanlara müxtəlifliyə qarşı hörməti aşılamadı, hər kəs digərlərindən ehtiyat edir və qorxu səbəbilə digərləri ilə maraqlanmamağa çalışır. Hiqiçens siyasi nəzakət krallığını “Mən-minilliyi” adlandırıb (yenə – Liberal Reyx!).

Siyasi nəzakət istedadsızlığa mozaik cəmiyyət daxilində yüksək status zəmanəti verir: ustadan dahiyə qədər istedad iyerarxiyası (Bulqarindən Dostoyevskiyə qədər) müqayisə yolu ilə qurulur. Əgər müqayisədən qaçsaq, iyerarxiya olmayacaq. Hər kəs özünü “sənətkar” və ya “dahi” elan edə bilər, “dahilik” bəyanat xarakteri qazanır, “axım” və ya “məktəb” üçün 2-3 yoldaşdan (içki dostları) ibarət qrup toplamaq kifayətdir.

Postmodern cəmiyyətdə KİV jandarm və senzora çevrilir. Stil və qrupların bayağı müxtəlifliyini həvəsləndirərək, KİV informasiya yüklənməsi vəziyyətini yaradırlar ki, bu zaman psixoloq və psixiatrlara məlum olduğu kimi, ali (pik) psixoloji (emosional, intellektual, yaradıcı) bacarıqlar blok edilir. “Kütləvi mədəniyyət” yeganə qəbul edilən mədəniyyət olur, təkcə ona görə yox ki, o sırınır, həm də ona görə ki, onun qəbul edilməsi üçün səy göstərməyə ehtiyac yoxdur. İnformasiya ilə yüklənmiş beyin hər şeyin dərk edilməsinə müqavimət göstərir ki, bunun dərk edilməsi ciddi intellektual və ya emosional səy və məsrəflərlə əlaqədardır.

90-cı illərdə KİV uğurla dünya mənzərəsindən sahiblər sinfi üçün sərfəli olmayan informasiyaları sıxışdırıb çıxararaq, eyni zamanda reallığın mənzərəsini, qəbul edicinin şəxs kimi və ümumilikdə zövq və mənəvi meyarları bayağılaşdırır. Belə ki, Monika Levinski ilə bağlı skandal milyonlarla insana başqasının şəxsi həyatına müdaxiləni sırıdı və eyni zamanda “dünyanın elektron mənzərəsindən” sərfəli olmayan reallığı sıxışdırdı: Kolumbiyada partizan müharibəsi və orada ABŞ aviasiyasının iştirakı; Nyu-Yorkda mer Culiani tərəfindən təşkil edilmiş polis irqçi terroruna qarşı milyonluq etiraz yürüyüşləri; hökumətin, ABŞ-dakı ən güclü “timsterlər” ittifaqı – yük maşını sürücüləri ittifaqını dağıtmaq cəhdlərini və s.

90-cı illərdə KİV tiraniyası meyarların tükənməsini sırıyır: postmodernizmdən əvvəlki (rasional) təfəkkür çərçivəsində, məsələn, faşizmi pərəstişkarı Tukman və islam fundamentalisti İzetbeqoviçin “yaxşı”, sosialist Miloşeviçin isə – “zülmkar” olduğunu izah etmək mümkün deyil. 90-cı illərdə heç nəyi izah etmək lazım da deyil – elan etmək kifayətdir. Nəticədə KİV-nin mədəni portret qalereyasının ilk sıralarında ən təhlükəsizlər dayanır: məsələn, nəsrdə – mətnlərinin başdan bəri ədəbiyyatla əlaqəsi olmayan Viktor Yefremov, “durğunluq dövrünün” kütləvi kult “xiti” olan “Altist Danilov”un surəti (mənəvi cəhətdən isə daha da pisləşdirilmiş) olan “Çapayev və Boşluq” müəllifi Pelevin və s. Meyarların yoxluğu 90-cı illərdə yalnız keyfiyyətə deyil, fəaliyyətin özünə, statusun olmasına da siraət edir: Avdey Ter-Oqanyanın – rəssam olduğunu və onun aksiyasının – sənət aksiyası olduğunu sübut etmək üçün hakimlərə xüsusi peşəkar təsdiqi lazımdır: digər tərəfdən isə, heç kim Priqovdan təsdiq istəmir ki, onun yazdığı – poeziyadır (halbuki pis şeirlər və ya çox pis şeirlər artıq poeziya deyil).

90-cı illərdə KİV-də standartların, adlar və cinsin dəyişməsinin sürətli ritmini yeridirlər. Daima “stillər” və “sənətkarlar” dəyişir – birgünlüklər. “Sənətkardan” daima yenilik tələb olunur – bu bazarın, reklamın tələbidir, eyni zamanda mexaniki, rəsmi, estetikadan kənar, keyfiyyətdən kənar, mahiyyətdən kənar tələbdir. 90-cı illərdə “sonrakı” “daha yaxşı” deməkdir (yəni əgər Yevtuşenko Bayrondan sonra yazırsa, deməli, daha yaxşıdır).

KİV tiraniyası özünü tam şəkildə II Yuqoslaviya müharibəsi (Kosova uğrunda müharibə) zamanı biruzə verdi. I Yuqoslaviya müharibəsi də ədalətli olaraq “postmodern müharibə” adlandırılmışdı, lakin İkincisi postmodern “mədəni ictimaiyyətin” sahiblərin hökmranlığının tamamilə nəzarətində olduğunu və öz brainwashing machine (eng.“beyin yuyan maşın” –tərc.qeydi) rolunu pərdələməyən KİV-dən total asılılığını göstərdi. NATO aviasiyası metodik olaraq yuqoslav KİV-ni ona görə məhv edirdi ki, onlar NATO tərəfindən iradə edilmirdi və “yalnış” məlumatı çatdırırdı – bu barədə açıq şəkildə danışılırdı. Tanış amerikan professorlar şikayət edirdilər ki, heç bir mətbu orqan onların NATO-nu tənqid edən məqalələrini dərc etmək istəmir, TV isə onların – Yuqoslaviyadakı müharibə əleyhdarları olduğunu öyrənən kimi müsahibədən imtina edir. Postmodern psevdoziyalılar isə bir ağızdan R.Bartdan sitat gətirməyə və “hər bir diskursiv sistemin tamaşa, şou” olduğunu təkrar etməyə başladılar, halbuki yuqoslav nümunəsi məhz Bartı inkar edir, bu – şounun (oyunun) məhv edilməsi nümunəsidir, bir diskursiv sistemin digərini linqvistik olaraq, Barta uyğun şəkildə, “dialoqda aqressiya” ilə deyil, raketlər və bombalarla, dialoqu ləğv edərək və monoloq sırıyaraq məhv edir. Həm I, həm də II Yuqoslaviya müharibələri iqtisadi səbəblərdən qaynaqlanırdı: Yuqoslaviyadakı hakim Sosialist Partiya kollektiv mülkiyyəti özəlləşdirməyi və qərb kapitalının yuqoslav sənayesini satın almasından imtina etməsi (Yuqoslaviyada ümumilikdə ölkənin cəmi 7%-i, Serbiyanın isə – 4%-i özəlləşdirilmişdi). Yuqoslav rəhbərliyinin bu mövqeyi kollektiv sahibkarların iqtisadi maraqları ilə izah olunur ki, onlar Sosialist partiyanın dayağını təşkil edirdilər, lakin qərb KİV bu barədə bir söz belə demədən, bir adamı – Miloşeviçi şər qüvvə kimi təsvir etməyi üstün tutdu. Bu – qəbul edici şəxsin, Bonapartın – Antixrist olduğuna inanan XIX əsr qaranlıq və savadsız rus kəndlisi səviyyəsində qədər məqsədyönlü şəkildə kültəşdirilməsidir.

5.      Mədəniyyətin gettolaşması. 90-cı illərdə həqiqi mədəniyyət bir kənara sıxışdırılır, gettolara yığılır: bu təkcə incəsənətə deyil, həm də fəlsəfə və tətbiqi humanitar elmlərə də aiddir – lakin onları universitetlərin və çox kiçik ixtisaslaşmış tədqiqat qrup və mərkəzlərin gettolarına sıxışdırıblar. Humanitar elmlər 90-cı illərdə onlarla və yüzlərlə məktəblərə parçalanır – və məktəblərdən hər biri digəri ilə qarşılıqlı təsirdə olmur (yalnız çox yaxın məktəblərlə – o da münaqişəli şəkildə). Postmarksist avropa məkanında, məsələn, “London məktəbi” (“Praksis” yuqoslav qrupunun inkişafı) mövcuddur, lakin o, KİV-nin işıqlandırdığı intellektual sahədən sıxışdırılıb və bu mozaik cəmiyyət hüceyrəsini siyasi cəhətdən zərərsiz fransız “şili”lərinin kiçik qrupu “təmsil edir” – “Arzular” müəllifi Delez və Qvattari, “intensivliyi” ilə Liotar, “təhrik”i ilə Bodriyar. 90-cı illərdə Fransada öz siyasi mənsubiyyətini gizləməyən tarixi məktəblər maliyyədən tamamilə məhrum edilmiş və nəşriyyat məkanından və universitetlərdən sıxışdırılıb çıxarılmışdır. Yalnız onlar sağ qalıb ki, zərərsiz iş ilə məşğul idilər: sənədlərin dərc edilməsi və şərhlərə şərh verilməsi ilə. Ciddi desək, bir elm kimi tarix indiki Fransada artıq mövcud deyil. Yalnız: psevdotarix (köməksiz, metodologiyadan məhrum və ucuz) və metatarix qalıb.

Gettolaşma 90-cı illərdə sırınan oyun qaydaları ilə razılaşmayanları şöhrətsizliyə və parçalanmaya təhkim edir: KİV-dən uzaqlaşdırılmış, vəsait və ünsiyyət çevrəsi məhdudlaşdırılmış, böyük tirajlardan mərhum olan onlar yaşamaq uğrunda ağır mübarizəyə məhkumdurlar və bir-birlərini çətinliklə tapırlar.

90-cı illərin postmodernist dünyası fəal şəkildə tam həqiqi məlumatın alınmasına və postmodernizmdən əvvəlki tənqidi irsə, həqiqi mədəniyyətə çıxışa mane olur, lakin bunu birbaşa qadağalar vasitəsilə deyil (bu zaman daha rahat olardı – “qadağan edilmiş şey həqiqi olandır”), informasiya doyumu, sensor kanallarının “ağ küylə” doldurulması yolu ilə edir: gettolaşmış müxalifət öz köklərindən daha çox ayrılır, yalnız müttəfiqlərini deyil, sələflərini də daha böyük çətinliklə tapır. Beləliklə, italyan lüksemburgian təşkilatı “Socialismo Rivoluzionario” təşkilatının nəzəriyyəçisi məndən, XX əsrdə yaşamış çox saylı italyan filosof-marksistləri haqqında eşidəndə heyrətə gəlmişdi – o yalnız Qramşini tanıyırdı, digər adları – Labriola, Della Volpe və Kolettini heç tanımırdı da!

ABŞ-da, məsələn, “balet meynstriminə” qarşı müqavimət göstərməyə çalışan balet qrupları mədəni gettoya salındılar – bir-birlərindən uzaqlaşdırılmış və faktiki olaraq yoxsulluq şəraitində. 60-cı illərin ikinci yarısında – 70-ci illərin əvvəllərində vəziyyət oxşar idi, lakin o zaman bu qruplar bir-birlərini tapa, birləşə, qarşılıqlı təsir göstərə (həmçinin ziddiyyətdə) bilər və ümumilikdə özlərini “Living Theater” bir hissəsi kimi dərk edirdilər. Nəticədə onlar cəmiyyəti, özlərini görməyə və qəbul etməyə məcbur edə bildilər. Bu gün bu, “orta sinif” üçün yaradılmış çox sayda balet dərnəkləri və studiyaları səbəbindən mümkün deyil, burada kökəlməkdə olan amerikanlar ona görə təhsil alırlar ki, vaxt keçirsinlər, çəkilərini azaltsınlar və fiquralarını qorusunlar.

Amma iş orasındadır ki, “efir doludur”, məsələ iki mədəniyyətin – həqiqi, İntibah və Maariflənmədən avanqarda qədərki avropa ənənəsinin irsi olan mədəniyyət və “kütləvi mədəniyyətin” (yalnız avropa və ya qərbləşdirilmiş üçün deyil, istənilən mədəniyyət üçün yerli olan mədəniyyət) prinsipial uyğunsuzluğundadır. Həqiqi mədəniyyət dahiyə, yaradıcılıq və məmnuniyyətsizliyə yönəlmişdi, “kütləvi” isə – obıvatelə, istehlak və rahatlığa. Onlar birlikdə mövcud ola bilməzlər, III Reyxdə nasistlər və yəhudilər kimi.

Əgər bu gün, 90-cı illərdə “döyüş meydanı” “nasistlərin” əlindədirsə, təbii ki, “yəhudilər” – gettodadırlar. Buna görə də, məsələn, Rusiyada çox gözəl jurnal “Забриски Rider” “geniş kütləyə” məlum deyil; buna görə də Rusiyada görkəmli rəssam, şair və anarxist naşir Tolstıy sanki “mədəni məkandan” kənarda qalıb; buna görə də möhtəşəm rok-bard-şair və ifaçı Aleksandr Nepomnyaşiy TV ekranlarına və ya musiqi radiostansiyalarına bir dəfə də çıxmayıb; buna görə də “rəsmi poeziya” (Voznesenskidən Vsevolod Nekrasova qədər) Tomskda yaşayan görkəmli şair-ənənəçi, S.Şervinskinin tələbəsi Yevgeniy Kolyuçkinin mövcudluğuna səylə etinasızlıq göstərir. Nəhayət, bu səbəbdən Rusiyanın ədəbi dünyası elə davranır ki, sanki təqlid kitabı “Это я, Боринька!..” (rus.”Bu mənəm, Borinka!… – tərc. qeydi) ümumiyyətlə mövcud deyil.

90-cı illərin ziyalıları mədəni gettolara münasibətdə Hitlerin dövründəki alman əhalisinin təcrid düşərgələri və yəhudi gettosuna qarşı mövqeyi vəziyyətindədir. Bu, həmin “ziyalıların” övladlarının (nəvələrinin) – gələcək RAFçıların – XXI əsrdə öz valideynlərindən tələb edəcəkləri hesabatdır.

Həqiqi mədəniyyəti gettolaşdıraraq, postmodernist cəmiyyət özü mədəni gettoya düşənləri ideoloji siyasi müxalifətə qoşulmağa təhrik edir. Belə ki, “Бронзовый век” jurnalı sırf ədəbi, meynstrim mədəniyyətinə yaxın jurnal kimi fəaliyyətə başlamışdı. Bir neçə illik gettolaşmış mövcudluqdan sonra “Бронзовый век” liberalizmə, “açıq cəmiyyətə”, nümayəndəli demokratiyaya qarşı aşkar siyasi, estetik və fəlsəfi cəhətdən müxalif olan jurnala çevrildi.

6.   Postmodernist imperiyasının deqradasiyası və çöküşü. Onilliyin sonunda 90-cı illərin Postmodernist İmperiyası – əvvəlki dövrlər üçün inanılmaz olan sürətlə! – çürüdü və bu deqradasiya çöküşün bütün klassik əlamətlərini biruzə verməyə başladı.

Əvvəllər də intellektual satqınlıq yenilik deyildi, lakin o heç vaxt bu qədər kütləvi və öz nəticələrinə görə bu qədər dağıdıcı olmamışdı (həmçinin satılmışların özləri üçün də). Ümumilikdə, “ziyalılar” satılarkən iki yolla gedirdilər. Onları şərti olaraq “Stiven Kinq yolu” və “Ceff Kuns yolu” adlandıraq.

Stiven Kinq nə vaxtsa, Ambroz Birsdən başlanan xəttlə Rey Bredberidən gələn xətti birləşdirərək, aşkar antiburjua və antimilitarist məzmunlu istedadlı hekayələrlə başlamışdı (Vyetnam müharibəsinə qarşı mübarizə aparan fəal keçmişinin təsiri hiss olunurdu). Uğurun gəlişi ilə (sonra isə – kommersial uğur) S.Kinq mədəniyyətdən “kütləvi mədəniyyətə” keçdi və öz simasını itirdi: hekayələrin yerini romanlar tutdu (həcmi kitablar, qonorarlar!); fərdi stil yox oldu, onu cəld “nitq yazıcı” (“речепись” – Corc Oruellin “1984” əsərində istifadə etdiyi termin – tərc.qeydi), “ekşnz” əvəz etdi; psixologiya yox oldu, obrazlar süni və təkrarlanan oldular; süjet gedişləri, elə süjetlərin özləri də təkrarlanan oldular – indi Kinqin əsərlərində əsasən, kimsə məkan və ya zaman boşluğuna düşür, ya da kimsə (nəsə) kimisə bir fitlə (marçıldatma ilə) harayasa çəkir və ya sorur… Tiraj isə artır. Lakin maraq hətta “kütləvi mədəniyyət” sahəsində də azalır. Yaradıcı və şəxsi deqradasiya nəzərəçarpandır. Bu – uğur vasitəsilə deqradasiyadır.

Ceff Kuns özünü çox əlverişsiz mühitdə – reklam sferasında heyrətamiz dərəcədə istedadlı rəssam kimi göstərdi. Uğur ona, kütləvi mədəniyyət sferasından ciddi mədəniyyət dünyasına keçməyə imkan verdi – 80-ci illərin sonunda “Banality” serialında reklam və kütləvi mədəniyyətə rişxənd edərək. Lakin 90-cı illərdə Kuns yenidən “kütləvi mədəniyyətə” keçir – psevdoqiyamçı aksiya “Made in Heaven” vasitəsilə. Əlbəttə, Çiççolina ilə nigah – qalmaqallı xronika üçün idi və 90-cı illərdə artıq müxtəlif pozalarda cinsi akt fotolarını görmək (pornosənaye!) mümkün deyil, hətta əgər “ulduzlar” qismində – şəxsən sən və Çiççolinadırsa. Lakin ucuz qalmaqal qaydalarına əməl olunub (və əgər bunun – riyakar reyqan konservativ Amerikasına “siyasi” qarşıdurma olduğu kimi davranılsa – o zaman Madonna da – “siyasi mübarizdir”!). Beləliklə: qalmaqal, uğur, pul – və deqradasiya: 90-cı illərin aşkar şəkildə darıxdırıcı və bayağı, amma bahalı sifarişli işləri. Bu – qalmaqal vasitəsilə deqradasiyadır.

Bizdə “Stiven Kinq yolu” ilə, məsələn, öz yolunu dahiyanə olmasa da, sözsüz ki, maraqlı hekayələrdən başlamış Pelevin getdi. “Ceff Kunis yolu” ilə isə – məsələn, “açıqlıq dövründə” ədəbiyyatşünaslıq məqalələrindən bütün mövzular üzrə məqalələrə keçmiş – sonra isə kəskin şəkildə “Dostoyevstkinin qadınları” haqqındakı kütləvi mədəniyyət kitabı ilə sıçramış Saraskina getdi.

Ən məşhur rok musiqiçilər dəstəsi – Qrebenşikov, Kinçev, Şevçuk – hər iki yolu yoxlayıblar: belə ki, 90-cı illərin əvvəlində rok həm qalmaqal (“rəsmi mədəniyyətin” nəzər nöqtəsindən), həm də əvvəlki mədəni fəaliyyətdəki uğurun inkişafı idi. Hər biri üçün sonluq eyni oldu: “kabatçina” və ya “yeni rusların” zövqlərinə üz verməyə qədər deqradasiya.

Bu deqradasiyanı, məsələn, “kult” Tarantino, Linç və  Qrinuey nümunələrində də görmək olar. Birincisi, əgər “kultlar” o qədər çoxdur ki, aşkar pis yaradılmış şeylər də (“pank zibilliyi sevir”) “kult” ola bilirlərsə, “kult” olmağın nə mənası var. İkincisi, Qrinuey, Linç və Tarantinonun tanınması və təkrarlanması, arası kəsilməzliyi onları, öz “fanatlar” çevrəsindən kənarda dərhal maraqsız və aşkar şəkildə darıxdırıcı edir. “Kult” bir anda “kultcuq”a çevrilir və getdikcə yox olur.

90-cı illərdə postmodernist “ziyalılar” tərəfindən elmi və məişət təfəkkürü dixotomiyasının “ləğv edilməsi”, təbii ki, məişət təfəkkürünə qədər deqradasiyaya, meşşansayağı “common sense” (ing. sağlam düşüncə – tərc.qeydi) fikrinə gətirib çıxardı. 90-cı illərin sonunda “ziyalılar” artıq ciddi elmi terminlərdən istifadə etməkdən və ciddi fəlsəfə leksikonundan istifadə etməkdən qorxurlar, “pidgin professional” (pidgin (picin) – yerli əhalinin danışdığı, sadə və qaydaların gözlənilmədiyi dil – tərc.qeydi) dildə danışırlar (“reprezentasiya edən instalyasiya sinqatmaları ilə diskursun dekonstruksiyas” – aydın məsələdir: o kəs aydın izah edir ki, aydın fikirləşir!). Qorxu hətta postmodernizm termininə də siraət edib. Eyni zamanda “ziyalılar” mürəkkəb reallıqla istənilən toqquşma vəziyyətində panikaya düşməyə başladılar. Məsələn, Li Rast Braun istənilən sistemləşdirmədən qorxur: vəziyyətin sistemləşdirilməsi sistemli bilik və sistemləşdirilmiş təfəkkür tələb edir, mozaik mədəniyyət qurbanları üçün isə sistemləşdirilmiş bilik və təfəkkür əlçatmazdır (sistem iyerarxiya və müqayisəni nəzərdə tutur). Piter Fend özünü “siyasi cəhətdən fəal rəssam” elan edir, lakin eyni zamanda orta statistik amerikalının kateqoriyaları ilə fikir yürüdür (və hətta bununla öyünür), dayanmadan “sol bidermeyer”in bayağılığını təkrar edir və Sartra ona görə nifrət edir ki, o guya ömür boyu “kafedə oturmuş və burjuaziyaya necə nifrət etdiyi haqqında nitqlər söyləyirdi” (halbuki real Sartr 68-ci il Mayı Müqavimətində iştirak etmişdi, 70-ci illərdə şəxsən “Əmək işi” qəzetini satırdı, RAF “şəhər partizanlarına” kömək edirdi, 60-80-ci illərdə inqilabçılar üçün ilham mənbəyi idi, hələ filosof və yazıçı vəzifələrini bir kənara qoysaq). P.Fendin J.-P. Sartra qarşı nifrəti – ictimai və siyasi cəhətdən özünü reallaşdıra bilməyən, deqradasiya dövrü insanının, tam olaraq sosial və siyasi cəhətdən gerçəkləşmiş, tam şəkildə özünü ifadə etmiş insana qarşı nifrətidir. Başqa cür desək, bu paxıllıqdır. Başqa dövrə və başqa “oyun qaydalarına” olan paxıllıq.

90-cı illər “sənətkarlarının” “ictimaiyyət onlarla maraqlanmır” şikayəti – eyni qəbildəndir. “İctimaiyyət” sözü burada – məhz “pidgin professional” ifadəsidir, evfemizmdir, reallığın utancverici və hiyləgərcəsinə “virtual reallıqla” əvəz edilməsidir. 90-cı illər sənətkarları təkcə “ictimaiyyətə” gərəkli deyil – onlar cəmiyyət üçün də gərəksizdirlər. Ya da, bəşəriyyətə.

Mozaik mədəniyyət ilk dəfə deyil ki yaranıb. İlk dəfədir ki, o bir ölkə, bir imperiya miqyasında deyil – qlobal şəkildə formalaşıb. Avstriya-Macarıstan dağılmazdən əvvəl orada da tipik mozaik mədəniyyət formalaşmışdı. Eyni şey məhv olmadan əvvəl ellinist dövlətlərdə də var idi. Mədəniyyətin postmodernist tipi – bütün artibutları: ikincilliyi, sitat gətirməsi, yenidən kombinasiyası, tamaşa primatı, seksuallaşma, oyunları ilə – həmçinin birinci dəfə yaranmayıb. Manyerizm dövründə Avropada, Bizans İmperiyasının və Romanın sonlarında bu belə idi. Hətta “dəb sənayesinin” hiperbolizasiyasına, “etnik musiqiyə” və tatuajlara olan meyl və ya “mədəni mühit” nümayəndələrinin ünsiyyəti prosesinin əyləncəyə çevrilməsinə qədər olan xırda təfərrüatlar da üst-üstə düşür. Roma ilə analogiya həm də ona görə uyğundur ki, son illərindəki Roma və müasir “birinci dünya” parazit varlıq di – metropoliya əyalətlərin istismarı və ucqarların talanı hesabına mövcud idi, necə ki, indiki “birinci dünya” “üçüncü dünyanın” hesabına mövcuddur.

Deqradasiya və çöküşün klassik əlamətləri 90-cı illər “ziyalılarını” istənilən perspektivdən məhrum edir. Gələcək tarixçilər XX əsrin 90-cı  illəri haqqında, Rusiyanın XIX əsr 90-cı illəri və Fransada XVIII əsrin 80-ci illəri kimi yazacaqlar. “Tox parazit cəmiyyətin çürüməsi”, “fin du siecle” (fr. əsrin sonu – tərc.qeydi), “mistisizm və immoralizmin yüksəlməsi”, “narkotizasiya”, “xəstəlik və ölümə marağın artması və onların estetikləşdirilməsi”, “dekadans”, “illüziyalar dünyasına qaçış” və s.

Bəşəriyyət tarixinin əvvəlki hallarında olduğu kimi, mədəniyyətin inkişafı parazit cəmiyyətin meynstrimi hüdudlarından kənardakı mənbələrdən qaynaqlanacaq – yəni qərb liberal postmodernist “mədəniyyətinə” yad (və ya müxalif” olan mənbələrdən.

90-cı illərin “ziyalıları” özlərini gələcəkdə unudulmaya və rişxənd hədəfi olmağa məhkum edir. Əcəb olur.

 8-17 iyun 1999-cu il